W rozdziale „Funkcje harcerskie” (w tym dziale witryny), traktującym o funkcjach harcerskich jako o służbie, powiedzieliśmy sobie, że najważniejszą funkcją harcerską jest funkcja dowódcy zastępu (w innych organizacjach nazywana funkcją „zastępowego”). Otóż harcerstwo polega na aktywności harcerza w zastępie. Dowódcy zastępów muszą podzielić swoją aktywność pomiędzy przewodzenie własnemu zastępowi a udział w prowadzonym przez d-cę drużyny kręgu lub zastępie zastępowych w drużynie. Najważniejszym zadaniem zastępu lub kręgu zastępowych jest zresztą inspirowanie dobrej pracy zastępów prowadzonych w drużynie przez członków kręgu. Jeśli funkcja dowódcy zastępu jest taka istotna i ważna, to znaczy że zastęp jest bardzo ważny w strukturze, a może lepiej powiedzieć – we wspólnocie drużyny.
Zastęp – podmiotem realizacji programu
Spróbujmy przeanalizować program pracy harcerskiej z punktu widzenia zastępu. Chwila refleksji pozwoli nam stwierdzić, że właściwie nie można oderwać założeń programowych od roli zastępu harcerskiego w ich realizacji. To zastęp harcerski powinien być podmiotem w realizacji wszystkich kierunków programowcy:
- To zastęp wyrusza na ćwiczenia harcowe (kierunek programowy – HARCE). To w ramach zastępu harcerz przeżywa swoją harcową przygodę „wojownika”, „harcow-nika”, „rycerza”, „żołnierza”, nabywając umiejętności, które mogą (oby nie musiały) przydać się w żołnierskiej służbie ojczyźnie w czas zagrożenia.
- To zastęp wyrusza na wyprawy turystyczne (kierunek programowy – TURYSTYKA). To w zastępie harcerz poznaje swój kraj, historię i kulturę mieszkańców poszczególnych regionów, piękno krajobrazu, zabytki historii i pomniki przyrody – a więc w zastępie uczy się umiłowania ziemi ojczystej. To na turystycznej wyprawie zastępu harcerz uczy się wytrwałości w wysiłku wyprawy – czy to w marszu nizinnym lub górskim, czy przy wiosłach, czy pod żaglami, czy na rowerze, czy na nartach turystycznych (śladowych – backcountry), a także zaradności i odpowiedzialności.
- To zastęp jest wspólnotą uczenia się patriotyzmu (kierunek programowy – FORMACJA PATRIOTYCZNA). Harcerz w zastępie uczestniczy w obchodach świąt narodowych, w dyskusjach o powinnościach obywatelskich – o sukcesach i porażkach w tej sferze.
- To zastęp jest jednostką działania harcerza w sferze służby społecznej (kierunek programowy – SŁUŻBA). Harcerz jako członek zastępu podejmuje potrzebne prace na rzecz drużyny (konserwacja sprzętu, dbałość o lokal), lokalnego środowiska (parafii, szkoły, osiedla lub wskazanych albo zauważonych osób potrzebujących pomocy doraźnej albo nawet długofalowej).
Zastęp – środowiskiem wzrastania chłopca
Cała droga harcerskiej formacji chłopca realizowana jest w harcerskim zastępie – tej niewielkiej podstawowej wspólnocie harcerskiego działania.
- We wspólnocie zastępu harcerz wzrasta, czerpiąc przykład ze starszych druhów, przeżywa spotkania towarzyszące świętom (np. opłatek na Boże Narodzenie, święcone na Wielkanoc) i uroczystości osobiste (druhów w zastępie i własne – np. imieniny). W zastępie (nawet jeśli na forum drużyny) przeżywa obrzędy (przyrzeczenie harcerskie, ślubowanie kadeckie) i zwyczaje (zakończenie okresu próby – przyjęcie do drużyny, nadanie stopnia, powierzenie funkcji lub służby itp.). W zastępie harcerz uczestniczy systematycznie w kręgu pracy nad stopniem – rozliczając się z wykonania podjętych lub postawionych mu zadań (prób). W kręgu rady zastępu, w miarę coraz starszego wieku, coraz dłuższego stażu i coraz wyższego stopnia, harcerz korzysta z coraz większej możliwości wpływania na życie własnej wspólnoty. To kierunek programowy – ŻYCIE ZASTĘPU.